Prije otprilike 1200 godina, društveni nemiri i previranja potresli su svijet Maja. Na lokalitetima širom južnog Meksika, Belizea i Gvatemale broj stanovnika naglo je opadao. Raskošno ukrašeni spomenici i ogromni gradovi bili su napušteni, a nakon još oko 200 godina, Maje su uglavnom prestale graditi monumentalne kamene hramove. Naučnici su dugo raspravljali o tačnim uzrocima ovog općeg sloma, navodeći sve – od bolesti i ratova do krčenja šuma spaljivanjem.
U novom radu objavljenom ranije ovog mjeseca u časopisu Science Advances, istraživači su proučili drevne stalagmite i savremene podatke o lokalnim padavinama kako bi bolje razumjeli utjecaj klime na pad populacije. Otkrili su da su suše poklapale periode depopulacije i političkog preuređenja u kraljevstvima Maja, uključujući jednu posebno ekstremnu sušu koja je vjerovatno nepovratno natjerala Maje da napuste neke od svojih najpoznatijih gradova.
„Ovo je snažan rad koji produbljuje razumijevanje o tome koliko su suše duboko utjecale na drevne civilizacije“, kaže Kristina Warinner, arheologinja s Harvarda koja nije učestvovala u istraživanju.
Ipak, dodaje Kristina Halperin, arheologinja s Univerziteta u Montrealu, slom Maja nije bio jedinstven događaj koji je jednako pogodio sve zajednice. „Kad većina ljudi čuje termin ‘slom Maja’, misle na prestanak podizanja kamenih spomenika i odmak od specifičnih elita [vladara] i monumentalne arhitekture,“ objašnjava ona. Iako je broj stanovnika opadao i društvo se uveliko reorganiziralo, Maje su nastavile živjeti u drugačijim oblicima – sve do danas.
Da bi bolje razumjeli klimu u posljednjim stoljećima klasičnog perioda Maja, istraživači predvođeni paleoklimatologom Danielom Jamesom sa Univerziteta u Cambridgeu okrenuli su se pećini Grutas Tzabnah na poluotoku Jukatan, smještenoj između Chichén Itzáe i Uxmala. U toj pećini nalazio se kameni stub – stalagmit – koji je tiho bilježio stoljeća kiša i suša.
Stalagmit nastaje kapanjem kišnice kroz vapnenac pećine, pri čemu voda prenosi rastvorene jone iz stijena i sloj po sloj taloži minerale. Tako se formiraju hemijski zapisi o prošlim količinama padavina. Odnos izotopa kisika u tim slojevima pokazuje razliku između kišnih perioda i suša: tokom sušnih godina raste udio kisika-18 u odnosu na kisik-16.
Još 2010. godine, istraživanja drugog stalagmita iz iste pećine ukazivala su na suše u vrijeme sloma Maja, ali rezultati nisu mogli precizno pokazati kada su se suše dogodile niti koliko su trajale. Ovaj put, James i kolege analizirali su sloj po sloj, koristeći uranij-torij metodu datiranja, i potvrdili da stalagmit bilježi neprekidan niz padavina od 871. do 1021. godine – upravo period urušavanja civilizacije.
Podaci pokazuju najmanje četiri velike suše koje su trajale nekoliko godina svaka. Jedna od njih, „megasuša“ u trajanju od 13 godina – najduža zabilježena na Jukatanu u posljednja dva milenija – poklopila se s posljednjom fazom sloma Maja.
Maje su se oslanjale na kišnu poljoprivredu i lokalne zalihe svježe vode koje bi presušile, kaže Warinner. „Suša od 13 godina bila bi katastrofalna.“
James dodaje da bi takva suša izazvala propadanje usjeva i glad, što bi ozbiljno uzdrmalo hijerarhijske političke sisteme Maja, koje su predvodili „božanski kraljevi“ u direktnoj vezi s bogovima. „S obzirom na očekivanja da elita mora pružiti božanski nadahnuta objašnjenja i rješenja klimatskih kriza, sistem je bio pod ogromnim pritiskom“, ističe on.
Halperin naglašava da novi podaci pokazuju i kako su se mnoge zajednice Maja prilagodile „novoj stvarnosti“ – selidbom u druga područja ili prelaskom na manje hijerarhijske oblike vlasti. Umjesto da se oslanjaju na moć „božanskih kraljeva“, neke grupe su gradile konsenzusne modele upravljanja koji nisu zavisili od veličanja pojedinaca uklesanih u kamen.
