Eksperiment zatvora Stanford jedan je od najpoznatijih, ali i najkontroverznijih psiholoških eksperimenata u historiji. Sproveo ga je američki psiholog Philip Zimbardo 1971. godine na Univerzitetu Stanford, s ciljem da istraži kako ljudi reaguju na uloge koje im se dodijele – konkretno, kako se ponašaju kao zatvorenici i čuvari u zatvorskom okruženju. Očekivao se kontrolisan eksperiment koji će trajati dvije sedmice, ali se pretvorio u psihološku katastrofu koja je morala biti prekinuta nakon samo šest dana.
Zimbardo i njegov tim transformisali su podrumske prostorije psihološkog odsjeka na Stanfordu u simulirani zatvor. Prijavilo se 70-ak studenata, a nakon psiholoških testova odabrano je 24 “najzdravijih i najstabilnijih” muškaraca. Nasumičnim izborom podijeljeni su u dvije grupe – zatvorenike i čuvare.
Zatvorenici su uhapšeni u svojim domovima od strane stvarne policije Palo Alta, čime je odmah uspostavljen osjećaj realnosti. Odvedeni su u “zatvor”, obučeni u uniforme, dodijeljeni im brojevi i oduzeti im lični identiteti. Čuvari su, s druge strane, dobili uniforme, pendreke i sunčane naočale koje su imale za cilj da sakriju oči i učine ih bezličnijima.
Cilj eksperimenta bio je da se istraži uticaj situacije i socijalnih uloga na ljudsko ponašanje, posebno u institucijama zatvorenog tipa.
Već nakon prvog dana, eksperiment je krenuo u neočekivanom smjeru. Čuvari su vrlo brzo počeli da zloupotrebljavaju svoju moć. Ponižavali su zatvorenike, zabranjivali im osnovne potrebe poput sna, hrane ili korištenja toaleta, uvodili besmislena pravila i kazne, te fizički i psihički zlostavljali učesnike.
Zatvorenici su razvijali pasivnost, osjećaj bespomoćnosti i depresije. Neki su imali emocionalne slomove – jedan od učesnika je pušten nakon samo 36 sati jer je psihički kolabirao. Pojavila se potpuna dehumanizacija, kako među čuvarima, tako i među zatvorenicima, koji su počeli da se međusobno okrivljuju i suprotstavljaju.
Zimbardo, koji je imao ulogu nadzornika zatvora, postepeno je gubio objektivnost. Nije prepoznao težinu situacije sve dok njegova tadašnja djevojka Christina Maslach, takođe psiholog, nije prisustvovala jednoj smjeni i šokirano reagovala, zahtijevajući prekid eksperimenta.
Eksperiment je prekinut nakon šest dana, iako je planiran da traje 14. U tom kratkom periodu, eksperiment je pokazao koliko brzo ljudi mogu prihvatiti uloge autoriteta i potlačenosti – čak i kada znaju da je situacija vještačka. Zimbardo je kasnije priznao da je podcijenio moć situacijskih faktora i sopstvenu uključenost u eksperiment.
Ovaj eksperiment je imao ogroman uticaj na psihologiju, posebno u oblastima socijalne psihologije, etike u istraživanju, te razumijevanja institucionalne moći. Takođe je inspirisao brojne knjige, dokumentarce i filmove, uključujući i igrani film “The Stanford Prison Experiment” iz 2015. godine.
Eksperiment je dugo bio uzor za razumijevanje mračnih aspekata ljudskog ponašanja, ali je s vremenom postao i predmet žestokih kritika. Mnogi etičari i psiholozi osporavali su validnost nalaza, navodeći da su čuvari možda samo igrali uloge koje su mislili da se od njih očekuju. Neki učesnici su kasnije izjavili da su Zimbardo i njegovi saradnici ohrabrivali agresivno ponašanje, čime je narušena autentičnost rezultata.
Dodatno, eksperiment je pokrenuo važnu raspravu o etici u psihološkim istraživanjima i doprinio stvaranju strožih pravila i procedura za zaštitu učesnika u budućim studijama
Eksperiment zatvora Stanford ostaje mračan podsjetnik koliko lako ljudi mogu preći granicu kada im se da moć, a odgovornost razvodni. Iako je njegova naučna validnost danas pod upitnikom, njegova simbolika i poruka o ljudskoj prirodi i dalje izazivaju strahopoštovanje i pozivaju na oprez u svim strukturama moći.
