“Stećak je za mene ono što nije za druge, ono što je na njem’ i u njemu nisu drugi umjeli ni znali vidjeti”, pisao je svojevremeno jedan od najvećih pjesničkih imena koja su hodila ovim prostorima Mehmedalija Mak Dizdar.
Koliko je Makova poezija i opčinjenost tim hladnim, starim, zagonentim kamenom utjecala na njegovog unuka Gorčina, koji će postati doktor nauka i baviti se prvenstveno stećcima logično je pitanje koje se samo nameće.
Bila je početna inspiracija to što sam od ranog djetinjstva dobro poznavao Makovu poeziju i tu tematiku. Međutim, mnogo su doprinijeli moj odlazak i obrazovanje u inostranstvu, gdje sam shvatio da ne posvećujemo dovoljno pažnje nečemu tako jedinstvenom kao što su stećci. Tako se spojilo nekoliko faktora koji su doveli do toga da doktorski rad posvetim upravo umjetnosti stećaka.
Nešto egzaktno kao što je nauka i poezija na prvi pogled izgledaju nespojivo, ali Vi ste ih povezali.
Ne bih se složio s Vama, konkretno kod Maka Dizdara poezija je nastala na temelju dugogodišnjeg izučavanja, naučnog bavljenja i pismenošću srednjovjekovnom i, prije svega, natpisima, pa je izdao knjigu “Stari bosanski tekstovi” na temelju naučnog i prešao u drugi domen poezije.
Kako ste pomenuli, studirali ste u inostranstvu? Šta ste tamo naučili?
Radio sam doktorat na Univerzitetu York u Torontu iz humanističkih nauka. Taj fakultet je poznat po interdisciplinarnom pristupu, tako da sam se bavio nečim što bi bilo najbliže historiji umjetnosti ili ikonografiji, grani historije umjetnosti koja se bavi značenjem umjetnosti.
Međutim, moje pitanje je bilo prvenstveno posvećeno tim simbolima, ukrasima na stećcima i njihovim značenjima da bih došao do spoznaja o tim značenjima. Nažalost, kao što je poznato, mi nemamo nikakvih dokumenata iz tog vremena koja bi nam približila, pojasnila šta su tim ljudima koji su stvarali stećke predstavljali ti simboli.
Tako da sam se bavio i historijom religije, jer teško je baviti se stećcima bez bavljenja pitanjem srednjovjekovne Bosanske crkve i uopće vjerske situacije u srednjovjekovnoj Bosni, s jedne strane, i generalno historijom umjetnosti s druge, tako da je neko težište bilo srednjovjekovna umjetnost i to ona ranosrednjovjekovna koja obično ne dobiva toliko pažnje u nauci, pa sam se pokušao upoznati sa što više onih sredina koje su manje izučavane, jer je Bosna u širom evropskom kontekstu uvijek bila na margini, i dan-danas je na margini nauke.
Kakvu je ulogu imao stećak kad posmatramo u različitim diskursima društveno-historijsko-kulturnog narativa?
To je u skladu sa savremenim pristupima humanističkim naukama, često ljudi kad vide stećak, mene pitaju šta znači, recimo, podignuta desna ruka, jelen… Teško je na taj način odgovoriti na ta pitanja jer to nije neka slikovnica, gdje se tačno može prevesti taj jezik simbola i tog vizuelnog u precizna značenja. Posmatrao sam uloge koje su ti simboli te ta umjetnost mogli imati u tadašnjim društvima, ritualima i različitim životnim fenomenima…
Govorite kao o nekoj “gramatici”?
Taj pojam sam jednom prilikom koristio. I dan-danas pristup koji je prisutan u nauci jeste da se pokuša stvoriti neka vrsta rječnika tih simbola. Međutim, pokušao sam da to posmatram, odnosno posvetim pažnju međusobnom odnosu tih simbola i širem kontekstu, dakle načinu na koji se stvara značenje kroz odnos među pojedinim simbolima kao što je to slučaj u jeziku i gramatici.
Možda se to može posmatrati kroz primjer, recimo, u srednjovjekovnoj umjetnosti bilo je značajno šta se nalazi u gornjem dijelu, a šta u donjem. Ono što je u gornjem, obično se odnosilo na nebeski, odnosno zagrobni život, a ono što se nalazi na dnu, na podzemni. Veličina nije predstavljala stvarnu fizičku veličinu, nego značaj prikazanog, kao što su, naprimjer, predimenzionirane ruke na stećku, taj gest podizanja desne ruke ima centralni značaj u toj kompoziciji.
I revizija historije svojstvena je našim etnonacionalistima. Koliko imamo istina kad su u pitanju stećci?
Ne postoje samo danas revizije, od samog početka naučnim bavljenjem tom tematikom, što je otprije 150 godina, oduvijek su postojali dominantno ideološki pristupi jer, nažalost, to ovdje dominira, pitanje ko je ovdje najstariji, ko je temeljni narod… i tu se korijeni traže u srednjem vijeku.
U tom kontekstu značajno je što natpisi na stećcima predstavljaju najstarije narodne književnosti u začecima. Sve tri nacionalne historije, i srpska, i hrvatska, i bosanska, odnosno bošnjačka, tražile i dan-danas traže svoje korijene upravo u tom periodu.
Kako je to izgledalo prije rata?
U Jugoslaviji smo imali, po mom mišljenju, zdraviji pristup jer je postojao naučni diskurs te diskusije, jedna naučna zajednica koja se služila argumentima.
Nažalost, ono što danas imamo, suprotstavljene su historiografije.
Sad sa stećaka koji prkose vremenu, da se prebacimo na festival koji prkosi vremenu. Naravno, riječ je o Slovu Gorčina, koji će uskoro podići zavjese i, uprkos problemima, izaći na scenu. Šta ćemo vidjeti?
Ovogodišnji festival se održava od 26. do 28. jula i imamo, rekao bih, najbogatiji program ikada, a na otvaranju ćemo imati intermedijalni muzički performans.
Šta to znači?
