Nacionalna zaklada za nauku Sjedinjenih Američkih Država (NSF) objavila je prvu sliku Sunca snimljenu pomoću novog instrumenta – Visible Tunable Filtera (VTF), odnosno podesivog filtra za vidljivi spektar – koji se nalazi na najvećem solarnom teleskopu na svijetu, Daniel K. Inouye Solar Telescope na Havajima, prenosi CNN. Radi se o dosad najdetaljnijem prikazu površine naše zvijezde, koji naučnicima omogućava trodimenzionalni uvid u složene procese na Suncu.
Na slici snimljenoj u decembru 2023. godine prikazana je grupa tamnih sunčevih pjega veličine kontinenta u središtu unutrašnje atmosfere Sunca, s rezolucijom od nevjerovatnih 10 kilometara po pikselu. Te pjege označavaju područja intenzivne magnetske aktivnosti, na kojima dolazi do sunčevih baklji i koroninih izbačaja mase (CME).
Koronini izbačaji mase su ogromni oblaci ioniziranog plina – plazme – i magnetskih polja koji eruptiraju iz vanjske atmosfere Sunca. Ove pojave mogu značajno utjecati na Zemlju – remetiti elektromagnetno polje planete, izazvati prekide u radu elektroenergetskih mreža, satelita i GPS sistema.
Naučnici već desetljećima prate 11-godišnji ciklus magnetske aktivnosti Sunca. U oktobru 2023. godine američke i međunarodne agencije, uključujući NASA-u i NOAA-u, potvrdile su da je Sunce ušlo u fazu solarnog maksimuma – period kada se magnetski polovi Sunca obrću i broj sunčevih pjega dostiže vrhunac. Ova faza trajat će nekoliko mjeseci i savršeno se poklapa s intenziviranjem testiranja novih instrumenata poput VTF-a.
Površina Sunca podsjeća na “kipuću juhu” – toplota iz jezgre uzdiže se prema van kroz konvekcijske struje. Sunčeve pjege nastaju tamo gdje zapetljani magnetski tokovi djeluju kao “čep” koji blokira prijenos toplote, objašnjava dr. Mark Miesch sa Univerziteta Colorado Boulder.
VTF omogućava snimanje različitih slojeva solarne atmosfere na različitim valnim dužinama svjetlosti, slično kao što radijski prijemnik hvata određenu frekvenciju. Za razliku od obične kamere koja bilježi svjetlost svih valnih dužina odjednom, VTF je spektropolarimetar koji propušta samo jednu valnu dužinu u datom trenutku, omogućavajući ekstremno precizna mjerenja.
Instrument koristi etalonski filtar, sastavljen od dvije staklene ploče razdvojene samo nekoliko mikrona. Kroz interferenciju – sličan princip kao kod noise-canceling slušalica – filtrira se svjetlost. U samo nekoliko sekundi, VTF snimi stotine fotografija koje se kasnije spajaju u trodimenzionalni prikaz površine Sunca.
Na osnovu tih podataka naučnici analiziraju temperaturu, pritisak, brzinu kretanja i strukturu magnetskog polja u različitim slojevima Sunčeve atmosfere.
Spektropolarimetar VTF predstavlja vrhunac tehnološkog razvoja koji je trajao više od deset godina. Razvijen je u Njemačkoj, u Institutu za solarnu fiziku, a njegovi dijelovi prevezeni su preko Atlantskog i Tihog okeana te pažljivo sastavljeni na vrhu vulkanske planine Haleakalā na Havajima, na nadmorskoj visini od 3000 metara.
“To je bilo poput sastavljanja broda u boci”, rekao je naučnik Friedrich Woeger iz NSF-a. “Sada konačno kuca srce ovog teleskopa.”
Dr. Matthias Schubert, jedan od vodećih naučnika na projektu, dodao je:
“VTF je tehnološki podvig. On je srce teleskopa Inouye i sada je konačno na pravome mjestu.”
Očekuje se da će instrument postati potpuno operativan do 2026. godine.
Ovaj teleskop dio je globalnih nastojanja za bolje razumijevanje Sunca i predviđanje svemirskog vremena. Osim teleskopa Inouye, podatke iz blizine Sunčeve atmosfere prikupljaju i misije poput Parker Solar Probea (NASA) i Solar Orbitera (ESA i NASA), koje zajedno s VTF-om omogućavaju širu sliku o ponašanju naše zvijezde.
Kako solarna aktivnost raste, upravo ovakvi instrumenti mogli bi imati presudnu ulogu u zaštiti infrastrukture i tehnologije na Zemlji.
